Gat in afsluitdijk helpt vispopulaties

Het aantal dammen en dijken neemt wereldwijd toe. Ze zorgen voor bescherming tegen hoogwater en zoetwaterreservoirs en worden preventief ingezet tegen klimaatverandering en een stijgende zeespiegel. Maar vroeg of laat leiden deze afsluitmaatregelen tot ecologische rampen. In Nederland is een slimme waterbouwkundige oplossing bedacht: de Vismigratierivier Afsluitdijk.

De Afsluitdijk in Nederland is een kaarsrechte dijk midden in zee. Deze heeft niet alleen ruim 300 kilometer kwetsbare kust verkort tot een veilige 32 kilometer, maar is tegelijk een onneembare barrière voor vele trekvissen. Ze kunnen niet langer tussen zout en zoet heen en weer zwemmen op weg naar hun leef- en paaigebieden. Daar hebben de Nederlanders een slimme waterbouwkundige oplossing voor bedacht: ze maken een gat in de dijk en bouwen daar een getijdenrivier omheen. Ze noemen het de Vismigratierivier Afsluitdijk.

Nederland staat internationaal bekend om de eeuwenoude polders, watermolens, Deltawerken en de Afsluitdijk. Maar de laatste tijd is het vooral de innovatieve Vismigratierivier in de Afsluitdijk die de aandacht trekt. Deze Vismigratierivier wordt door veel experts gezien als een belangrijke oplossing voor de grote uitdagingen waar veel deltagebieden wereldwijd voor staan. Want waar het voorheen primair ging om waterveiligheid en waterkwaliteit, staat nu de vraag centraal hoe technische ingrepen in de natuur voordelen biedt voor zowel mens als flora en fauna. Dus dat we bouwen met de natuur in plaats van ertegen. Watermanagement in de 20ste eeuw ging over kust verkleinen en dijken bouwen, in de 21ste eeuw gaat het over natuurinclusiviteit.

Ecologische verbinding

Voor veel deltasteden is de Afsluitdijk een interessant voorbeeld als het gaat om het succesvol afsluiten van de zee en het creëren van nieuw land en waterveiligheid. Maar dit succesverhaal heeft een keerzijde, want na de definitieve afsluiting in 1932 voltrok zich een ecologische ramp in het nu afgesloten binnenwater, het tegenwoordige IJsselmeer. De dam verbindt de provincies Noord-Holland en Friesland, maar zorgt tegelijkertijd voor een scherpe scheiding tussen de zoute Waddenzee en het zoete IJsselmeer. Trekvissen die afhankelijk zijn van zoet en zout water, kunnen hun aloude internationale routes naar paai- en leefgebieden niet meer nemen. Met een dramatische afname de van de vispopulaties als gevolg.

De veiligheidsvoordelen die destijds voorop stonden, hebben dus een keerzijde. “We hebben hiervan geleerd en zijn ermee aan de slag gegaan”, zegt directeur Arjan Berkhuysen van de World Fish Migration Foundation. “Dat idee begon met een gat in de Afsluitdijk. Want een permanente opening in deze zeekering is goed voor trekvissen als paling, zeeforel, zeeprik, spiering en zalm, die voor hun levenscyclus zowel zout als zoet water nodig hebben om zich voort te planten en op te groeien. Op deze manier herstellen we de eeuwenoude ecologische verbinding tussen de Waddenzee en Noordzee met het door Europa beschermde natuurgebied van het IJsselmeer en het aansluitende Rijnstroomgebied.”

De Vismigratierivier is een ruim vier kilometer lange sterk meanderende rivier die ongehinderd 24/7 door een ‘gat’ in de Afsluitdijk stroomt. Door deze uitgekiende lengte kunnen vissen geleidelijk wennen aan de overgang tussen zout en zoet water. Bij eb stroomt het zoete water van het IJsselmeer naar de Waddenzee en als het vloed wordt draait de stroom om. De vissen kunnen meeliften op de vloedstroom naar binnen zonder kostbare energie te verliezen. De vissen komen op de geur van zoetwater en de stroming af (lokstroom) en weten zo de ingang van de Vismigratierivier feilloos te vinden. Uiteraard wordt de waterstroom gecontroleerd en kan het systeem bij grote stormen worden afgesloten. Dit is belangrijk voor het behoud van de zoetwatervoorraad van het IJsselmeer en ook voor de veiligheid van de bevolking.

Samenwerken

De Vismigratierivier is een ruim vier kilometer lange sterk meanderende rivier die 24/7 door een ‘gat’ in de Afsluitdijk stroomt (foto: Provincie Fryslân).

De kracht van het project zit vooral in de samenwerking tussen verschillende overheden, ingenieursbureaus, vissers en natuurbeschermers. Enkele maatschappelijke organisaties adresseerden het probleem en bedachten het basisidee, de provincie Fryslân pakte de handschoen verder op. Samen met andere overheden en met het bedrijfsleven is een samenwerkingsorganisatie opgetuigd die het basisidee verder hebben uitgewerkt tot een functioneel ontwerp, procedures hebben doorlopen en de financiering hebben geregeld. De planning is dat de Vismigratierivier begin 2021 wordt aanbesteed. Tjalling Dijkstra, projectmanager is er blij mee: “De Afsluitdijk bevindt zich op de scheiding van 6000 kilometer zout water aan zeeën en oceanen en 2000 kilometer zoetwater stroomopwaarts Europa in. Ik ben trots dat een kleine provincie deze grote watersystemen weer met elkaar gaat koppelen.”

Unieke kennis

Nergens bestaat er zoiets als de Vismigratierivier. Terwijl veel vergelijkbare situaties elders in de wereld vragen om het herstel van overgangen tussen zout en zoet water. Door nu in te zetten op de ontwikkeling van de Vismigratierivier en andere zoet-zout-overgangen, verwerft de Nederlandse watersector unieke kennis om ecosystemen van trekvissen en voedselvoorziening voor mensen te verbeteren. Dat is hard nodig, want het gaat slecht met veel vispopulaties. Door wereldwijde overbevissing en de vele barrières is het ecosysteem van slag en is er steeds minder vis voor de visvangst waardoor de voedselvoorziening in gevaar komt. Onderzoekers van de Verenigde Naties hebben de noodklok geluid: als we nu niets veranderen, zijn alle vissen tegen 2050 uit de oceanen verdwenen.